PAZAR YAZISI
Anlatacağım olay, 1946 yılında Urla’da yaşandı.
O gün, Sanat Sokağı’ndaki iki katlı konutta yaşayan ailenin babasına bir haber geliyor.
Yunanistan’dan gelen bir çift kendileri ile görüşmek istemektedir.
Adları Vasili ve Eleni’dir.
“Kabul ederseniz Urla meydanındaki Park Kahvesi’ndeyiz” diyorlar.
Sanat Sokağı’nda yaşayanlar Girit’ten mübadele ile gelmiş bir ailedir.
Haber gönderenlerin, Rum bir aile olduğunu öğrenince çabucak meydandaki kahveye inip gelenlerle buluşurlar.
İbret dolu kıssa işte orada başlar.
Giritli Türk aile ile Urlalı Rum aile karşılaşıyor
Ortada çok değişik bir durum vardır.
Sanat Sokağı’nda yaşayan aile Girit’ten mübadele ile gelmiştir.
Anadilleri bir Dor lisanı olan Giritçedir.
Ama çocukları orada bir Yunan okuluna gittiği için Elenika, yani Yunanistan Yunancası konuşmaktadır.
Gelenler evvelden Urla’da yaşayan, lakin Mustafa Kemal’in askerleri İzmir’e girdikten sonra Yunanistan’a kaçmak zorunda kalan bir Rum ailedir.
O periyotta mübadele muahedesi ile gelenlerin, geldikleri ülkelere gitmesi yasaktı.
Ama bu aile mübadeleden evvel Yunanistan’a gittiği için onların seyahat özgürlüğü vardır.
O meskende artık Girit mübadili o aile oturmaktadır.
“Müsaade ederseniz meskeni görebilir miyiz?” deyince Giritli aile “Tabii ki” der ve birlikte Sanat Sokağı’ndaki meskene masraflar.
Kahvelerini birlikte bitirirken Rum ailenin erkek üyesi onları şaşırtan bir şey sorar: “Ayrılırken konutun bahçesine değerli eşyalar bırakmıştık, buldunuz mu?”
Giritli baba, “Evde o denli bir şey aramak hiç aklımıza gelmedi. Hiçbir şey de bulamadık. İsterseniz gelin bir de birlikte bakalım” der.
Giderken yanlarına şahit olarak da Urlalı bir tanıdıklarını alırlar.
Hadi bahçeye çıkalım, bize yerini gösterin
Eve gelince evvel kahveler içilir.
Sonra baba, “Hadi bahçeye çıkalım, bıraktığınız ne varsa alın” demiş.
Gerisini meskenin kız çocuğunun ağzından dinleyelim:
“Babaannemin oturduğu üs katın kapısının önüne geldik. Salonun yan tarafından merdivenle yukarı çıktık. İçeri girdik. Vasili ve Eleni, babaannemin katında, annemin içine fazla tepsi ve tencereleri koyduğu, rafları küçük dolabın duvarındaki, bizim küçükken bebeklerimizi koyduğumuz çıkıntının önünde durdu. Bu çıkıntının arkasındaki duvarın içinde saklamıştık”’ dedi.
Babam çabucak aylıkçımız Ramazan’ı çağırdı.
Annem babamla Girit Rumcasıyla konuşup, ‘Eve ziyan vermesin’ dedi. Ben şimdi okula gitmediğim için Türkçe bilmiyordum. Onların Elenika lisanını konuşmasını anlıyordum.
Ramazan çıkıntı duvarı yıktı. Artta dolaba benzeyen bir şeyin önüne çakılan tahta sökülünce, ortaya bir kutu çıktı.”
Bunlar sizin malınız, siz açıp bakın
“Vasili kutuyu alıp babama uzattı.
Babam Bunlar sizin malınız, siz açıp bakın” dedi.
Kutunun içinde mücevherler vardı.
Eleni ‘hiç olmazsa kutunun yarısını siz alın, paylaşalım”’ dedi.
Annem ve babam ‘Biz hiçbir şey istemiyoruz. Hepsi sizin malınız, hepsini alın’ dediler.
Eleni kutudan bir broş çıkarıp anneme uzatıyor
Bunun üzerine Eleni kutudan bir broşu alıp anne uzattı.
Annem onu da kabul etmedi.”
Topraklarından koparılmış, birebir yazgısı paylaşmış, bir Girit Türkü ile bir Urla Rum’u aile birbirine sarılır ve birlikte ağlarlar.
Bu sahiden yaşanmış bir kıssa.
Hikâyeyi, Girit mübadili Urlalı bir ailenin kızı, Nesrin Uyal Ortan’ın “Girit’ten Urla’ya: Bir Mübadele Ailesinin Öyküsü” isimli Ocak ayında çıkan kitabında okudum.
İnsan, Bulgaristan göçmeni bir ailenin oğlu olarak okuyunca orada yaşananları çok daha güzel anlıyor.
Kitabın bu kısmı bana göçmen dayanışmasının bir ahlâk menkıbesi üzere geldi.
Gözyaşlarımı tutamadım.
Kitap bittiğinde ise ağlıyordum.
İzmir’in Tire ilçesinden Girit’e giden bir yeniçeri
Ailenin öyküsü, İzmir’in Tire ilçesinden Girit’e yeniçeri askeri olarak giden bir Türk delikanlısı ile başlıyor.
Adı Mustafa Yılanzade’dir.
Savaştan sonra Giritli bir Rum kızla evlenir ve böylelikle Yılanzade ailesinin öyküsü de başlar.
Ancak bize bu kıssayı anlatan kuşak, onun oğlu Besim Yılanzade ve ailesidir.
Besim Yılanzade bir zeytin tutkunudur.
Zeytin ağaçları ile başlayan mütevazı işi, Girit’in Kandiye (Iraklion) kentinde bir zeytinyağı fabrikası kurulmasına kadar büyür.
Girit’te Türklere hücumlar çoğalıyor
Ama Yunanistan’ın 1821’de bağımsızlığını alması ve bilhassa Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Türkler için Girit’te hayat zorlaşmaya başlamıştır.
Özellikle kırsal yörelerdeki Türklerin konutları basılmakta, dövülmektedirler.
Asıl darbe, Kurtuluş Savaşı kazanılıp, Yunan Ordusu yenilince başlar.
İzmir ve etrafındaki Yunanlılar Yunan adalarına ve Yunanistan’a sığınınca Girit’te de bir tıp intikam atakları başlar.
Bunların sonucunda 30 Ocak 2023’te Türkiye ile Yunanistan ortasında “Mübadele Anlaşması” imzalanır.
Türkiye’de yaşayan 1 milyon Rum Yunanistan’a, Yunanistan’da yaşayan 500 bin Türk de Türkiye’ye zarurî göçe tabi tutulacaktır.
13 Mayıs 2024: Kandiye Limanı’ndan kalkan son kafiye gemisi Gülcemal
13 Mayıs 2024 günü Girit’in Kandiye Limanından bir gemi kalkar.
Geminin ismi Gülcemal’dir.
Girit’ten Türkiye’ye son mübadil seferini yapmaktadır.
Geminin yolcuları ortasında Yılanzade ailesi de vardır.
Baba Besim Yılanzade, tapulu 32 taşınmazını Girit’te bırakmıştır.
Girit gözden kaybolurken son kelam: Ah patriadamız
Girit kıyıları gö den kayboluncaya kadar güvertede kalır.
O kıyılara bakıp söylediği son kelam işe şu olur: “Ah Patriadamız…”
Artık onlar için değişik bir hayat başlayacaktır.
Gemideki Türkçe bilmeyen çocukları bu sözün manasının “Ah vatanımız” olduğunu yıllar sonra öğreneceklerdir.
Galcemal Karantina Adası’na demirliyor
Gülcemal vapuru, iki gün sonra Urla’nın Karantina Adası açıklarına demirler.
Oradan filikalarla kıyıya çıkarlar.
Kadınlar ve erkekler birbirinden ayrılır.
Aralarında hasta insan bulunma ihtimâline karşı tedbirler alınacaktır.
Elbiselerini çıkartırlar, 360 derece periyot dolaplara yerleştirirler.
Elbiseler burada etüv makinasında 120 derece buharla sterilize edilirler.
Girit’in o devir için hali vakti yerinde sayılacak ailesi için güç bir hayat işte orada başlamaktadır.
Biz ada insanıyız, deniz kenarına yerleştirin
Çok sıkıntı kaideler altında beş gün Karantina Adası’nda kalırlar.
Sonra İzmir’e nakil.
Orada yetkililerden tek ricaları olur: “Biz ada insanıyız. Bizi denize yakın bir yere yerleştirin.”
Yetkili “Ankara’ya sorayım” der…
Sonunda baht onları Urla’ya götürür…
Girit’te 32 tapu bırakmıştır.
Devlet Urla’da onlara, eski Sanat Sokağı’nda Rumlardan kalan bir meskeni, bir dükkanı ve 100 dönüm de zeytinliği verir.
Besim Bey böylelikle tekrar zeytin tutkusuna kavuşur.
Bu zorluklar Besim Yılanzade’yi yormuştur.
Girit’te başlayan hayatı, 1930 yılında İzmir’de bir hastanede sona erecektir.
Okul yollarında ‘yarım gavur’ sözleri
Kitabın bundan sonraki kısmı, onun oğlu Mustafa Uyal’ın kıssasıdır.
O da zeytin tutkunudur.
Çalışır ve o 100 dönümü 1000 dönüme çıkarır.
Hayat devam etmektedir lakin mübadiller için zorluklar devam etmektedir.
Yerli halkın bir kısmı onlara aralıklıdır.
Arkalarından “yarım gavur” diye kelam ederler.
Çocukları okula giderken, mahallenin yerli çocukları artlarından taş atar, “yarım gavur” diye alay ederler.
Göçmenlik güç zanaâttır.
Zeytin ağaçlarıyla vedalaşma zamanı
Giritli Besim Bey, Yılanzade olarak hayattan ayrılır.
Onun vefatından sonra 1934’te Soyadı Kanunu çıkmış ve oğlu Mustafa’nın soyadı artık Uyal olmuştur.
Mustafa Uyal ailenin Giritli karakterini sıkı sıkıya koruyarak büyütmüş ve İzmir’in varlıklı ailelerinden biri haline getirmiştir.
Hayat devam eder, sonra veda vakti gelir.
Ölümünden kısa mühlet evvel, zorla kalkıp Urla’ya masraf.
Zeytin ağaçlarına sarılır, onlara tek tek veda eder.
Mustafa Bey’in vefattan evvel istediği son yiyecek
Ölümünden iki gün evvel, artık yemek istemez hale gelir.
Oğlu “Baba, istediğin bir şey varsa gidip alayım” deyince karşılığı şu olur: “Karides istiyorum…” Girit’ten gelmiş bir insan diğer ne isteyebilirdi ki…
Ama oğlu karides almak için dışarı gitmeye hazırlanırken, onun durdurur ve “Şaka yaptım” der.
Giritlinin mevt döşeğindeki son latifesi bu olur.
Bu kitabın ana kahramanı, Urla’nın zeytin hükümdarı Mustafa Uyal 22 Mayıs 1981 günü öldü.
Girit mübadili aileyi kökenlerine bağlayan en büyük köprü artık yoktu.
Ailenin “Giritlilerle evlenme” periyodu kapanmış, Karadenizli mükemmel damatlar aileye gelmiş ve artık Türkiye anavatan olmuştu.
Urla’daki bahçeye ekilen Arap fulu ve selukalar
Son sahneyi en hoş kitabın müellifi Nesrin Uyal Ortan anlatacaktı: “Annem Urla’daki konutun bahçesine, Girit’ten yanında getirdiği yasemin, Arap fulu ve selukalar ekmişti. Onların yanına da Hint elması ve limon ağaçları koymuştu.”
Bazen ayrılıklar olunca, bitkiler ve ağaçlar bir yeri vatan kılmaya yardım ederler.
Bugün Urla’da dolaşırsanız, bahçelerde o selukaları hala görürsünüz.
Urla’nın büyük hemşerisi Tanju Okan’ın heykeli size hepimizin ortak hafızası olan Hasret müziğini fısıldar.
O müzik biraz da Girit mübadillerini anlatır isteyene…
Mübadiller bu ülkeye çok güzel evlatlar yetiştirdiler
Türkiye’den Yunanistan’a gönderilen Rumlar, Yunanistan’dan Türkiye’ye gönderilen Türkler, anavatan bildikleri ülkelerde güç günler geçirdiler.
Ama onların yetiştirdiği kuşaklar bugün Türkiye’yi yüreklerinin en mutena yerinde bir bayrak üzere anavatan olarak yaşayan beşerler oldular.
Çok hoş bir aile öyküsüydü Giritli Yılanzade ailesinin yaşadıkları…
Orada birebir vakitte Alsancak’ı ile Ballıkuyusu ile çok hoş bir İzmir kıssası de var.
Çok ağlayarak ancak gururla okudum.
Her şeyin kapkaranlık gittiği günlerde içimi aydınlattı bu aile kıssası.
Bir periyot dizisi üzere seyrettim
*
(*) Nesrin Uyal Ortan: “Girit’ten Urla’ya: Bir Mübadele Ailesinin Öyküsü”; A7 Kitap, Editör: Fethiye Demirsöz, Ocak 2025
Kaynak: T24
Bir yanıt bırakın